„ევროპის“ დაზუსტებისთვის

მწერალ ისმაილ კადარეს ალბანეთზე გამოთქმული მოსაზრების პერიფრაზი რომ მოვახდინოთ, დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ საქართველოსთვის ევროპას არასდროს შეუწყვეტია წმინდა გრაალის მნიშვნელობა. ყოველივე პროგრესულის პერიფერიულად დაკავშირების გარდა, ევროპა  ტრადიციული დემონებისგან (რუსეთი და ულტრა-კონსერვატორები) თავის დისტანცირების მყუდრო თავშესაფრად რჩება. ანაც, უფრო პროზაულად, წმინდა კონსიუმერული ვნებების დაკმაყოფილების საუკეთესო საშუალებად. ყოველივე ამის გამო, გასაკვირი არაა, რომ საჯარო სივრცეში ჯეროვნად არც კი განხილული უმნიშვნელო ბიუროკრატიული შეთანხმება ბედისწერასთან შეხვედრად წარმოჩინდა.

პარადოქსია, მაგრამ ქართველების ევროპასთან თავის მიკუთვნება დიდწილად საბჭოთა კავშირის არსებობას უკავშირდება. მანამდე, თერგდალეულთა თაობისთვის რუსეთი და ევროპა ერთმანეთისგან არ იყო გამიჯნული. ილია ჭავჭავაძისთვის, რუსეთმა „კარი გაუღო განმანათლებლობას საქართველოში“, ხოლო მისი ლიტერატურა ყველაზე გამორჩეული იყო ევროპულ ავანგარდში. ბოლშევიკების ხელისუფლებაში მოსვლამ, რუსეთი „აღმოსავლურ სხვად“ გადააქცია. ნოე ჟორდანიას შენიშვნით, საქართველოს და რუსეთის გზები გაიყარა, „ჩვენი გზა მიდის ევროპისაკენ, რუსეთის კი აზიისაკენ.“ გერონტი ქიქოძემ მუდმივად განახლებადი ევროპა უპირატესად დააყენა გადაგვარების გზაზე მდგარ რუსეთზე, რომელშიც მონღოლთა ურდოებმა „დაოსებული აღმოსავლეთის სული დაამყნეს“ (მონღოლური არგუმენტი სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდება ქართულ დისკურსში). მოგვიანებით, ქართველმა ისტორიკოსებმა ქართული პატრონყმობისა და ევროპული ფეოდალიზმის ერთგვარობის, შესაბასამისად რუსულ კოლექტივიზმს დაპირისპირებული ქართული ინდივიდუალიზმის მომხიბვლელი მითი შექმნეს. ამგვარად, დასავლური კომპონენტი ქართული ნაციონალიზმის დღემდე შემადგენელ ნაწილად და იდენტობის კრიზისში აღმოჩენილი ახალი სახელმწიფოსთვის პანაცეად გადაიქცა.

ევროპის განმარტების მხრივაც, გონების თვლემის დარღვევას მერაბ მამარდაშვილი შეეცადა. 1989 წლის მოხსენებაში „ევროპული პასუხისმგებლობა“, მან ევროპული მოდერნულობის საფუძველში, რენესანსში, ხელახლა დაბადებული ელემენტი, ბერძნულ-რომაული სამყარო გამოყო – „სოციალური ან სამოქალაქო იდეა, ე. ი. სოციალური ფორმა, კონკრეტული საზოგადოება“. უკანასკნელ ინტერვიუში, მამარდაშვილმა ევროპული დემოკრატიისა და კულტურის საფუძველად მოქალაქე დაასახელა. მან აღნიშნა, რომ „სიტყვა ბურჟუა სულ სხვა მნიშვნელობით გამოიყენება, კაპიტალისტს ნიშნავს, რაც არ შეესატყვისება მის პირვანდელ მნიშვნელობას. სინამდვილეში ის წარმოიშვა გერმანული სიტყვა ბიურგერიდან, რაც მოქალაქეს ნიშნავს… ნუ ვიაზროვნებთ მხოლოდ თანამედროვე ხატებით, ნუ წარმოვიდგენთ ნიუ-იორკს ან მეხიკოს მრავალმილიონიანი მოსახლეობით და ურბანიზაციის პრობლემატიკით. ფლორენციაც ქალაქი იყო, ქალაქის ცივილიზაცია, აი, ეს არის ევროპა.“

მამარდაშვილის ლექციის და ინტერვიუს თანადროულად, ბიურგერისა (ან ბურჟუას) და მოქალაქის (citoyen) ერთმანეთში აღრევაზე 1988 წელს გამოქვეყნებულ თავის წიგნში საუბრობდა ცნობილი სოციოლოგი რალფ დარენდორფი. მისი თქმით, მოდერნულობის ორი ქალაქის ეს მაცხოვრებელი არა ერთი მონეტის ორი მხარე, არამედ ერთი მონეტა იყო, თუმცა ბიურგერობას უფრო დიდი ხნის სიცოცხლე ეწერა. ბიურგერი ეკონომიკური ზრდის მაუწყებელი იყო, მოქალაქე კი სოციალური თანასწორობის. პირველის შესაბამისი დრო ინდუსტრიული რევოლუცია იყო, მეორის – საფრანგეთის რევოლუცია. მოქალაქეობა დარენდორფისთვის პოლიტიკურ ცხოვრებაში „შესასვლელ ბილეთს“  და აგრეთვე შეუზღუდავი ბაზრის ძალებისგან ერთგვარ დაცულობას წარმოადგენდა. 1990 წელს წარმოთქმულ სიტყვაში, დარენდორფი გერმანული საკითხის გადაწყვეტას გიუნტერ გრასისგან განსხვავებით არა კულტურულ ერში (Kulturnation), არამედ სამოქალაქო საზოგადოებაში, ქალაქის ცივილიზაციასა და სახელმწიფოს მიერ მოცემულ მოქალაქეობაში ხედავდა.

2000-იან წლებში ქართული საკითხი (როგორც კიდევ ერთი „დაგვიანებული ერის“) არნახულად გამწვავდა. ვარდების რევოლუციის წარუმატებელმა “მოდერნიზაციის” პროექტმა სახელმწიფოს განცდა არათუ ვერ შექმნა, პირიქით ეკლესიასთან მიკუთვნელობის შეგრძნება გააძლიერა. ისტორიკოს სტივენ ჯონსის თქმით, ქართულმა ელიტებმა დასავლური მოდერნულობის სიმბოლოდ კაპიტალიზმი მიიღეს. მენტალური რევოლუციის იდეალად თითქოს უელბეკის და პალანიკის რომანებიდან გაქილიკებული IKEA-ს სულით გაჟღენთილი ლიბერალიზებული კონსიუმერი იქცა. გიორგი ლიფონავას ტელე და კინოპროდუქციაშიც დიქოტომიად წარმოდგენილია ჩამორჩენილი ტრადიციები და აქედან ემანსიპირებული (ან გზაზე მყოფი) გმირები. ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლების გაკერპება და ამის ფონზე სოციალური სფეროს სრული უგულებელყოფა („შესასვლელი ბილეთის“ არმიცემა), საბოლოოდ კი უმრავლესობა-ლიბერალური უმცირესობის დაყოფაში შესამჩნევი ნაპრალის შექმნა მოქალაქეობისთვის აუნაზღაურებელი დანაკარგია.

წინა დეკადის მემკვიდრეობა ადრინდელი მომხმარებლისგან განსხვავებით საკუთარ ნეგატიურ თავისუფლებაში გარკვეული ბიურგერია, bobo (bourgeois bohemian. ცხადია, ეს ზოგადი ფენომენია, არა მხოლოდ ჩვენთვის დამახასიათებელი). მისთვის უფრო ახლობელია „არა ჰომოფობიას“, ვიდრე კეთილდღეობის სახელმწიფოსკენ გადადგმული მინიმალური ნაბიჯები და შესაძლებლობების შექმნა. ქვეყანაში, სადაც მთავარი შემოსავლის წყარო უცხოეთში მომუშავეთაგან გადმორიცხული ფულია და ყველაზე მყარ იდენტობას შუასაუკუნეებრივი ინსტიტუტი იძლევა, ევროპელობა წარმოუდგენელია მოქალაქეობის, მოქალაქეობა კი პასუხისმგებლობის გრძნობის, სოლიდარობის და იდენტობებზე მაღლა მდგარი შესაბამისი პოლიტიკის მხარდაჭერის გარეშე.

მწარე ირონიაა იმაში, რომ დღეს ჩვენთან ყველაზე „ევროპულად“ შეიძლება ყველაზე წყალწაღებული ბიურგერი მოჩანდეს. თბილისი კი ალბათ კიდევ დიდხანს დარჩება ისეთ ადგილად, მამარდაშვილი რომ „გვირაბის ყველაზე უფრო პროვინციულ წერტილში“ გაიღვიძებდა, „სადაც იმედის ნაპერწკალიც კი არ ჩანდა“.